Jane Goodall: kobieta, która mieszkała z szympansami w tanzańskim buszu i zrewolucjonizowała świat

Weronika Płocha

Pierwsze badania nad szympansami

Parny dzień nad jeziorem Tanganika w zielonym, dzikim rezerwacie Gombe Stream. Na brzegu starsza kobieta, afrykański kucharz i pełna entuzjazmu blondynka w koszuli khaki. Ta ostatnia intensywnie wypatruje śladów obecności rodziny szympansów, dla których dotarła na czarny ląd aż z Bournemouth w Anglii. Pierwszy dzień okaże się kompletnym fiaskiem, pozostałe 56 lat spektakularnym sukcesem – bo dla Goodall nie ma rzeczy niemożliwych. Zwłaszcza, jeśli do przodu pcha pasja do zwierząt, wielkie marzenie o obserwacji ich życia w Afryce i umiejętność zjednywania sobie ludzi.

Już jako mała dziewczynka urodzona w 1934 roku w Londynie, w rodzinie kierowcy rajdowego i początkującej pisarki, Jane przepadała w świecie fauny i flory. Podobno, kiedy w wieku pięciu lat podczas wakacji w Folkstone zaginęła na długie godziny, jej rodzice znaleźli córkę w kurniku nieopodal domu. Czekała tam na zniesienie jajka przez kwokę, aby móc od początku zaobserwować proces wysiadywania kurzego potomstwa. W wieku dwunastu lat założyła "Alligator Club", pierwszy klub miłośników natury, w którego skład wchodziła jej młodsza siostra Judy i dwoje przyjaciół.

W wolnym czasie z kolei spacerowała z notatnikiem pod pachą po pobliskich lasach i łąkach, by móc szybko zrobić szkic i uzupełnić notatki na temat spotykanych gatunków ptaków i innych zwierząt. Czytała też stosy opasłych tomów z zakresu zoologii i etologii, marząc o wyjeździe do Afryki i pracy w terenie.

Wielka wyprawa Jane do Afryki

Okazja nadarzyła się w późnych latach 50., kiedy młoda panna Goodall dorabiała po szkole jako sekretarka w Oxfordzie i asystentka na planach filmowych. Latem 1955 roku przyszedł list od starego znajomego ze szkolnej ławki, z zaproszeniem na rodzinną farmę w Kenii. Długo oszczędzane pieniądze przeznaczyła więc na podróż w nieznane i tak została w Afryce na prawie sześćdziesiąt lat.

W Nairobi Jane spotkała znanego paleontologa i badacza, doktora Louisa Leakey, kuratora w tamtejszym muzeum historii naturalnej. Leakey bardzo szybko dostrzegł potencjał młodej miłośniczki zwierząt i zaproponował jej posadę swojej asystentki. Gorąco wierzył, że pogłębione, długotrwałe badania nad małpami pozwolą uzyskać odpowiedzi na temat zagadek ewolucji, a szczególną uwagę poświęcał szympansom – drugim co inteligencji ssakom z rzędu naczelnych.

Tę ciekawość podzielała również Jane, która dość szybko otrzymała od swojego mentora propozycję obserwacji stada szympansów, w pełnej izolacji, przez wiele dni w afrykańskim buszu. Leakey liczył na świeże, nieskażone uniwersytecką wiedzą spojrzenie młodej asystentki.

Początkowo Brytyjce nie było łatwo zbliżyć się do szympansów, które w razie zagrożenia stają się niebezpieczne dla człowieka, a ich siła porównywalna jest z masą słonia. Dzień za dniem, wytrwale, dwudziestoparolatka z Bournemouth zbliżała się do małp, aż w końcu te przyzwyczaiły się do jej obecności. Metodę oswajania szympansów połączoną z karmieniem, nazwała bananowym klubem. A pierwszego szympansa, który ją zaakceptował Davidem Greybeardem (nadawanie imion małpom było częścią badania). Samotne obserwacje i zbliżanie się do stada było aktem nie lada odwagi, a zaowocowały przełomowymi odkryciami Goodall. Badaczka stwierdziła m.in. że szympansy nie są roślinożerne jak dotychczas uważano i równie chętnie sięgają po mięso, a ich język posiada ponad dwadzieścia indywidualnych dźwięków, dzięki którym porozumiewa się szympansia rodzina. Ponadto potrafią używać narzędzi, a przede wszystkim samodzielnie je "konstruować", a przytulenie służy im do wzajemnego pocieszenia.

Od czasu tych przełomowych odkryć Jane Goodall wydała pokaźną ilość książek i innych naukowych publikacji, a jej najważniejsza do tej pory praca to "In the shadow of a man" ("W cieniu człowieka" - przyp.red.) z 1971 roku. Kilka lat wcześniej wyszła za mąż za Barona Hugo van Lawicka, duńskiego fotografa National Geographic, który przyjechał do Afryki udokumentować jej prace z szympansami w parku Gombe Stream. Ich miodowy miesiąc w 1964 roku był jednym z niewielu momentów, w których Goodall opuściła Afrykę i swoje badawcze stanowisko w rezerwacie. W późniejszych latach rozwiodła się z Lawickiem i związała z członkiem tanzańskiego parlamentu i dyrektorem tamtejszych parków narodowych, Derekiem Bryceson.

Za swoje niebywałe osiągnięcia i badania, które trwały 56 lat jej życia, Jane Goodall uhonorowano wieloma nagrodami. Od królowej Elżbiety II otrzymała tytuł Damy Imperium Brytyjskiego, a w 2002 roku została Posłańcem Pokoju ONZ. Osiągnęła coś, co wydawałoby się niemożliwym dla białej Brytyjki z przeciętnego europejskiego domu w latach 50. XX wieku. Nie tylko zmusiła nas do przyjrzenia się bliżej zwyczajom szympansów – otworzyła ludzkości oczy na nią samą.

"Nie możesz przeżyć ani jednego dnia bez wpływu na otaczający cię świat. To jak działasz, robi różnicę i to ty musisz zadecydować jakiego rodzaju będzie to różnica." - Jane Goodall.